Prostor Crne Gore prirodnogeografski je izdvojena cjelina predodređrena da bude posebna država. Neki oblik društvene ili državne izdvojenosti toga prostora postoji još od 297. godine, kada je ovdje formirana rimska provincija Prevalis. Površina južnoslovenske države na ovom prostoru od VI vijeka do danas: Duklja – Zeta – Crna Gora (kneževina, kraljevina, knjaževina, republika, danas država Crna Gora), izvjesno je u prošlosti mijenjana, ali je najduže bila u današnjim granicama.
Površina Crne Gore je 13.812 km2. Tome treba dodati i dijelove Jadranskog mora, tzv. unutrašnje i teritorijalno more, kao i dio mora na koji Crna Gora ima prioritetno pravo, čija je ukupna površine 6.600 km2. U UN 32 zemlje manje po površini, a 36 manje po broju stanovnika od Crne Gore: Neposredno pred II svjetski rat u svijetu je postojala 51 država. Bilo je još dominantno srednjovjekovno gledanje da male države ne mogu opstati neutralne. Danas u UN postoje učlanjene 193 nezavisne zemlje.U UN su 32 zemlje manje po površini, a 36 manje po broju stanovnika od Crne Gore. U svakoj od tih država bruto nacionalni dohodak po stanovniku je nekoliko puta veći nego u mnogim velikim zemljama.Kopno Crne Gore okruženo je visokim planinama, od Orjena (1893 m), preko Troglava, Lebršnika, Volujaka, Maglića, Ljubišnje, Kovača, Lise, Pogleda, Žljeba, Hajle, Bogićevice do Prokletija (Zla Kolata 2534 m),, a otvoreno prema Jadranu i srednjem Mediteranu – preko Doline Zete, Zetske ravnice, Skadarskog jezera i Bojane, preko Grahovskog kraja i preko doline Trebišnjice.Crna Gora je zemlja srednjeg Mediterana – kolijevke kulture čovječanstva.
Dužina crnogorske obale je 316 km. Ukupno gledano, Crna Gora, po mnogim karakteristikama, jedinstven je prostor na Zemlji.Kratko rečeno – Crna Gora je dio Mediterana i jugoistočne Evrope (riječ Balkan je anahronizam, a balkansko poluostrvo geografski netačan pojam), na sjevernoj geografskoj širini (uporednik od 42 steprena i 45 minuta, prelazi preko Nikšićkog polja, sredinom Crne Gore), na kojoj su evropski gradovi: Sofija u Bugarskoj, Dubrovnik u Hrvatskoj, Termi u Italiji, luka Muros na atlantskoj obali (Španija). Sjevernije od Crne Gore je najveći dio Italije, sva Francuska i znatan dio Španije. U vremenu kada svijet otkriva prirodne ljepote Crne Gore i naša javnost kao da se budi iz nepoznavanja svoje zemlje. Uz to, treba reći da je Crna Gora dosta naučno istražena. Istraživali su je radoznali stranci, ali i eminentno domaći stručnjaci. Zahvaljujući postojanju već od 1945. godine Geološkog zavoda, izdanjima Geološki glasnik, knjiga istaknutih geologa (Z. Bešić, A Pavić, Z. Perović, D. Škuletić, V. Vujisić, J. Žic, M. Pajović, M. Gomilanović, M. Mirković, S. Ivanović, V. Radulović, M. Radulović, M. Burić, M. Radulović, Z. Ivanović i dr.) urađene su geološke karte Crne Gore 1: 100 000, 1: 200 000 i brojne specijalne karte i prilozi.Od ruda u Crnoj Gori postoje bogata ležišta crvenih i bijelih boksita, rude cinka i olova, uglja (Pljevlja i Berane), građevinskog kamena. Prethodna istraživanja su pokazala da postoji mogućnost pronalaženja velikih ležišta zemnog gasa i nafte u podmorju crnogorskog dijela Jadrana.crnagoraokKlima, hidrologija, zemljište…: Mjerenja klimatskih elemenata kod nas su počela 1882. (dr. Petar Miljanić u Podgorici), a sigurnija mjerenja, čije podatke možemo koristiti, obavljaju se poslije II svjetskog rata. Danas je HMZ moderno opremljena institucija. Pretjeruje se sa procjenama katastrofalnih promjena klime, ali je sigurno da se treba pripremati za odbranu od suša i od poplava, posebno oko Skadarskog jezera, u Nikšićkom polju i duž dolina Lima i Ibra. Živimo na Mediteranu koji ima ugodnu klimu. Srednja temperatura mora u primorju je 12° C, primorski gradovi imaju srednju januarsku temperaturu 7 – 8° C, Podgorica 5° C, Nikšić 1,5° C, broj sunčanih sati godišnje je u Ulcinju 2.567, Baru 2.501, Podgorici 2.474, Nikšiću 2.220, čak i na Žabljaku 1.856 sati. Ovakve blagodeti klime ima mali dio čovječanstva. To je najbolja reklama za turizam, koju ne umijemo koristiti.
Objavljeno je i više knjiga i radova iz oblasti hidrologije Crne Gore. Ne postoje razlozi da na svim rijekama Crne Gore, osim u kanjonu Tare, dužine 80 km, koji je zaštićen, od Mojkovca do Šćepan polja, mogu biti podignuta akumulaciona jezera i HE. Posebno je kako treba riješiti pitanje da se u toku ljetnjih mjeseci nivo akumulacinih jezera mnogo ne mijenja, kako bi se jezera koristila za turizam i sportove na vodi.U Crnoj Gori je dosta izučeno zemljište (N. Pavićević, G. Đuretić, B. Fuštić). Postoje perološke krate i značajne studije.Veliki problemi u posljednjih 65 godina nastali su zapostavljanjem poljoprivrede, pretvaranjem poljoprivrednih površina u urbane prostore, neobrađivanjem velikih površina kvalitetne zemlje i sl. Takav nemaran odnos prema obradivom zemlji malo gdje postoji u Evropi, a i takvo naglo opadanje procenta od ukupnog broja stanovništva koji živi od poljoprivrede, kao u Crnoj Gori. Od 75,5 odsto poljoprivrednog stanovništva 1948. godine, procenat je opao na na 5 odsto godine 2003. U velikom dijelu Zetske ravnice, u Bjelopavlićkoj kotlini, gdje su moguće tri sjetve i žetve, raste samo trava, koja se često i ne kosi.Biljni i životinjski svijet Crne Gore dosta je temeljito izučen (V. Blečić, R. Lakušić, V. Pulević, D. Vincek i dr.).
Šume predstavljaju ogromno prirodno bogatstvo i one moraju biti bolje čuvane. Potrebna je veća briga o suzbijanju požara i u planskoj sječi šume. Izrazit je problem zaštita zelenih površina u gradovima.Zaštita kulturnih znamenitsti dosta je na niskom nivou, posebno zaštita arheoloških nalazišta, stećaka, gradina, gomila, utvrda i sl.radojicic1okNezakonito prepravljanje sakralnih objekata, ali i istorije: Zaštita i korišćenja kulturnog blaga u manastirima i crkvama neriješen je problem. Sve crkve, posebno manastire podizala je država Ctrna Gora. Samo su temelji manastira Morača (obnovio ga rovački knez Vučić Vučetić, 1574), Đurđevi Stupovi i crkva sv. Petra u Bijelom Polju iz doba Nemanjića, a i one su obnavljane mnogo puta. I pored postojanja na mnogim crkvama i manastira napisa Zakonom zaštićeno, posljednjih decenija izvršeno je dosta nezakonitih prepravljanje izgleda crkava i drugih sakralnih objekata, što vrši SPC, koristeći položaj „odvojenosti crkve od države“.U obliku kampanje, u Srbiji (SANU) i u Republici Srpskoj BiH, posebno od SPC, stalno se iznose neistine o istoriji crnogorske države i o crnogorskoj naciji. U Crnoj Gori nema državne institucije koja na takvo iskrivljivanje naučne istine daje odgovorte.Naučna istina je da se krajem VI vijeka talas sjeverozapadnog dijela Slovena, sa prostora Polablja i Pomorja – plemena predaka Crnogoraca, doselio preko ravničarskih krajeva zapadne Panonije i dalje dolinama Bosne nastavio seobu duž primorja sve do današnjeg Crnogorskog i Albanskog primorja.
U Albanskom primorju je poslije II svjetskog rata otkriveno desetine akropola najstarijih doseljenika predaka Crnogoraca.Napuštene središnje dijelove današnje Crne Gore, iz kojih su se iselili Istočni Goti, naselili su Sclavi Docleati – crnogorska plemena, kako ih nazivaju u istrijskim vizantijskim dokumentima. Uzroci doseljavanja bile su najezde Germana i klimatske promjene u kraju gdje su ranije živjeli. Romanizovani Iliri se tada povlače u planine, a ostaci Rimljana i romanizovanih Ilira još dugo su bili važan dio stanovništva primorskih gradova.Najbolji poznavalac istorije Vizantije Georgije Ostrogorski, člana SANU, u knjizi Vizantija i Sloveni, Beograd, 1970, 16), piše: ”U poluzavisnim južnoslovenskim državama počeo je proces oslobađanja od vizantijske prevlasti i borbi protiv nje. Prva je u tome uspjela Duklja, odnosno Zeta”.Sima Ćirković (član i sekretar SANU), u Enciklopediji Jugoslavije (knj. 7, str. 512, 1968) piše: ”Za Sklave Dukljane, čija se teritorija proteže južno od Kotora,vizantijski car Konstatin VII Porfirogenit (905 – 959), od koga potiču svi navedeni podaci, ne kaže da se računaju u Srbe, niti daje podatke po kojima bi se moglo suditi o odnosima ove oblasti prema Srbiji”. Dalje kaže; ”Nema takođe nikakvih indicija koje bi dopuštale zaključak o eventualnom ranijem jedinstvu čitavog područja koje se pripisuje Srbima. Takvo jedinstvo je teško pretpostaviti već zbog nerazvijene društveno-ekonomske strukture kod Srba u prvim vjekovima poslije doseljavanja na Balkansko poluostrvo”.Posebna zemlja od početka doseljavanja: Dakle, jedini istiniti dokumenti o istoriji Slovenske Duklje i Sclava Docleataa, kako ih naziva Konstatin VII Porfirogenit, kao i kasnije Hronika popa Dukljanina, i drugi dokumenti, jasno ukazuju da od doseljavanja, slovenska, dukljanska, zetska, crnogorska plemena, njihova kneževina, kraljevina, nazivana Slovenska Duklja – Zeta, čini posebnu južnoslovensku zemlju. Moć te Južnoslovenske države osobito će doći do izražaja u doba arhonta (arhont Petar u IX vijeku) knezova Vojislavljevića: kneza Vojislava, kralja Mihaila, kralja Bodina i njihovih nasljednika (8 kraljeva i više knezova) i sve do 1189, kada je Nemanja pokorio Zetu.
Kralj Nikola, prilikom proglašenja Kraljevine Crne Gore 1910. godine reče: ”Naše je kraljevstvo staro, ono potiče od kraljeva Vojislava, Mihaila i Bodina”.Stočetrdeset godina je starije kraljevstvo Slovenske Duklje – Zete – Crne Gore (Mihailo Vojislavljević 1077), od kraljevstva Srbije (Stefan Prvovjenčani 1217).Uz proslavu 7. oktobara 1042 (Tuđemil), Dan crnogorske vojske, Crna Gora treba da slavi mnoge danas poznate važne datume iz istorije Vojislavljevića.Nemanja je na najbrutalniji način porušio gradove Zete, popalio naselja, kako piše u Žitiju Stefana Nemanje, čiji su autori Nemanjini sinovi Sava i Stefan. Za sve vrijeme države Raške i Zete (1196 – 1355), Zeta ima svoje kraljeve i namjesnike, ona je geografski odvojena od Raške. Povezuju ih samo teško prohodni karavanski putevi. Bez sumnje ostali su iz toga vremena značajni kulturni uticaji Srbije na Zetu, a Zeta na Srbiju.U vrijeme vladavine Balšića, a posebno u doba Crnojevića, Zeta – Crna Gora se sve više okreće ka moru i civilizovanoj Evropi. Raste značaj primorskih gradova i trgovine preko mora. Svaki materijalni i kulturni spomenik iz perioda te slavne istorije treba obnoviti, jer je to osnova jačanja državnosti Crne Gore.U posljednje vrijeme trezvenije se piše o odnosima Crne Gore i Osmanlijskog carstva, kao i o vremenu od kada je Crna Gora slobodna i nezavisna zemlja.
Ministar spoljnih poslova Engleske 1852. (Melmesberi) u Domu lordova u Londonu kaže: Što se tiče nezavisnosti te zemlje, bez obzira što ko o tome misli, činjenica je da je Crna Gora nezavisna zemlja već više od 150 godina. K. Hassert, prvi naučnik geograf koji istražuje Crnu Goru (Prilozi fizičkoj geografiji Crne Gore 1895, knjigu preveli Vukić Pulević i Danijel Vincek), piše da je prostor slobodne Crne Gore u XVI vijeku već iznosio oko 2000 km2, godine 1852. oko 4000 km2 (125.000 stanovnika), prije Veljeg rata 1876 – 78, površina iznosi 4.366 km2, poslije Sanstefanskog mira (u martu 1878, sklopljenog između Rusije i Turske) trebalo je da površina Crne Gore iznosi 15 000 km2, poslije Berlinskog kongresa 1878. površina iznosi 9.475 km2. Zbog takvog odnosa prema Crnoj Gori, K. Hassert kaže da je na Berlinskom kongresu, donesena sramna odluka za Crnu Goru, tako što je umjesto površine utvrđene Sanstefanskim ugovorom, ona znatno smanjena. U našim uđžbenicima i u istorijama uvijek se ističe da je Crne Gora postala nezavisna kada i Srbija na Berlinskom kongresu (1878).Kako su nastala crnogorska plemena: Jedno od pitanja o kojemu se takođe neistinito piše već više od 150 godina je nastanak i razvoj crnogorskih plemena.
Za etnografe je decenijama glavna tema – kako su nastala crnogorska plemena – od katuna ili od bratstava u selima. Najveći dio etnografskih radova o plemenima Crne Gore zasnovani su na predanjima i na unaprijed postavljenom cilju od strane izdavača knjiga (Srpski etnografski institut), da su sve to srpska plemena.Jovan Cvijić i Jovan Erdeljanović su s pravom uočili da crnogorska plemena predstavljaju geografske cjeline – regije. Zaključili su i to da sva važnija plemena u Crnoj Gori vode porijeklo iz vremena doseljavanja.Kako se širila ideja o ujedinjenju Južnih Slovena sve više su isticane untrašnje migracije kao faktor zbližavanja južnoslovenskih zemalja. J. Cvijić u knjizi Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje (1918) sve južnoslovenske narode smatra plemenima istoga naroda. Istina po njemu su Srbi, faktor objedinjavanja i njihovo širenje smatra važnim za sve. U toj knjizi Cvijić Crnogorce diže do neba, da bi na str. 399, zaključio sljedeće:”Posle Balkanskih ratova Crnogorci su uvideli da ratničke osobine i lično junaštvo u današnje vreme nisu dovoljni i da treba biti organizovan i dobro snabdeven. Slavna nacionalna misija Crne Gore je završena. I ona može imati svoju ulogu samo kao deo jedne velike narodne celine. Ona je razumela ovu potrebu i zato je tražila ujedinjenje sa Srbijom”.
U cilju bržeg političkog i kulturnog nestajanja Crne Gore Cvijić u svojim djelima izdvaja Staru Crnu Goru, Brda naziva raškim plemenima, Nikšićki kraj, Pivu i Drobnjak naziva crnogorskom Hercegovinom i sl. Svi etnografski radovi poslije I svjetskog rata i nestanka Crne Gopre, slijedili su Cvijićevu podjelu Crne Gore, a u obradi plemena obično je davan poseban značaj, navodnom jačanju crnogorskih plemena u doba Turaka zahvaljujući izbjeglim vojvodama i knezovima sa Kosova. Od početka XIX vijeka širio se mit o Kosovu. Širila se ideja o Crnoj Gori kao srpskoj Sparti, a sve u cilju negiranja crnogorske državnosti i posebnosti crnogorskog naroda.Svako i dokumentovano suprotno mišljenje najoštrije je napadano. Podsjetimo se kakav je politički napad izvršen na Špira Kulišića, (O etnogenezi Crnogoraca, Podgorica 1980), T. Vukanovića (Etnogeneza Južnih Slovena, Vranje 1974).Tu i tamo javljale su se i objektivne analize, ukazivanja na netačnosti knjige A. Luburića (Drobnjac, Beograd 1930), Petra Šobajića (Nikšić Onogošt, 1938) i drugih. B. Hrabak (Nikšić do početka XIX vijeka, Beograd 1997) objavljuje knjigu u kojoj se ukazuje na nenaučan pristup objašnjavnja istorije plemena Nikšić, Ž. Šćepanović (Srednje potarje i Polimlje, Beograd, 1979), ukazuje na seobe Srba iz tih krajeva poslije Kosova i seobe pod Arsenijem Čarnojevićem, M. Joknić (Stanovništvo u Pljevaljskom kraju, Pljevlja 2006), ukazuje na to da se od 832 bratstva u Opštini Pljevlja iz drugih kajeva Crne Gore doselilo njih 524 (63 odsto), i to sva veća bratstva. Nadajmo se da će se nastaviti sa preispitivanjem svega što je pisano o crnogorskim plemenima između dva svjetska rata.
Slovenske narode, Srbe i Crnogorce povezuje mnogo toga, da ne treba krivotvoriti istorijske padatke, a prije svega migracija stanovništva Crne Gore u Srbiju, a u posljednje vijeme migracija stanovništva Srbije u Crnu Goru.Plemena su se u svim krajevima današnje Crne Gore širila od doseljavanja, prvo u primorje i ravničarske krajeve središnje Crne Gore, a potom u vrijeme najezde osvajača prema planinskim krajevima, postepeno asimilirajući romanizovane Ilire. Najbolji primjeri za to su širenje Vasojevića, od istočnih djelova Zetske ravnice prema Polimlju i Drobnjaka od istočnog dijela Nikšićkog polja prema Durmitoru, Nikšić iz okoline Podgorice u dolinu Morače, Potarje, Polimlje i u Župu nikšićku i dr.Plemena su u Crnoj Gori imala značaj sve do najnovijeg deruralizacije, danas su ona spala na po nekoliko stotina stanovnika, ali njihovu značajnu istoriju treba istražiti.Samo je NOB mogla vratiti slobodu i ugled Crnoj Gori: Civilizacijskom i opštem napretku Crne Gore u vrijeme Balšića i u doba Crnojevića naša istoriografija je mnogo ostala dužna. Moglo bi se to reći i za pojedine periode vladavine Petrovića, kao i za kasnije periode razvoja Crne Gore. Knjige B. Pavićevića Petar I i Danilo Petrović, kao i dvije njegove knjige, pogrešno spojene sa četiri toma ranije objavljena i mnogo kritikovana, Istorije Crne Gore, izvjesno su popunile praznine, kao i knjige R. Pajovića, R. Rotkovića, D. Živkovića, B. Šekularca, Š. Rastodera, Ž. Andrijaševića, M. Dašića, Z. Lakića, B. Hrabaka, B. Marovića, B. Kovačevića, S. Zekovića, N. Adžića, pet knjiga Istorijskog leksikona Crne Gore (urednici Š. Rastoder i Ž. Andrijašević), kao i drugih. Na žalost, Crna Gora i dalje nema kompleksno djelo Istorija Crne Gore.
Samo je NOB mogla vratiti slobodu i ugled Crnoj Gori, a samo su rezultati referenduma od 21. maja 2006. godine mogli obezbijediti opstanak Crne Gore i njen dalji razvoj kao nezavisne zemlje. Mogućnost boljeg upoznavanju geografije Crne Gore omogućeno je poslije II svjetskog rata, objavljivanjem više knjiga o pojedinim krajevima i naseljima u Crnoj Gori. Poseban značaj imaju knjige: B. Milojevića, M. Lutovca, M. Vasovića, B. Radojičića, J. Riđanovića, B. Krivokapića, M. Kneževića, P. Radusinovića, D. Martinovića, R. Bakića, M. Radovića, S. Kasalice, M. Burića, S. Popovića, M. Pasinovića, M. Perovića i drugih.Pohvalna naučna kritika daje mi za pravo da istaknem da više mojih knjiga iz oblasti geografije Crne Gore, posebno trotomna Geografija Crne Gore (I Prirodna osnova, II Društvena osnova III Regije) omogućavaju čitaocu da upozna sve složenosti prirode, naselja i društvenog razvoja Crne Gore.Iz oblasti demogeografije u Crnoj Gori osobito su vidni problemi vezani za kvantitavna i kvalitativna svojstva stanovništva Gore Gore. Po popisu 2003. godine Crna Gora je imala 673.078 stanovnika (zajedno sa privremeno odsutnim), a bez njih 620.145. U ovom su broju i odsutni građani na manje od godine dana. Prosječna naseljenost bila je 45 stanovnika na km2, što je među najnižima u Evropi. (Monako ima 16.842 stanovnika na km2, Malta 1.266, Holandija 388, Belgija 338, Njemačka 231).Od opština u Crnoj Gori najviša je naseljenost u Opštini Tivat – 304 stanovnika na km2, Budva 132, Podgorica 130 na km2, a najmanja je u opštinama Plužine i Šavnik 5, dok je na Žabljaku 9 stanovnika na km2, na Cetinju 21 stanovnik, a u nikšićkoj opštini 37 stanovnika na kvadratni kilometar.Zabrinjavajuće naglo opadanje nataliteta i promjena nacionalnog sastava: Zabrinjava naglo opadanje nataliteta i prirodnog priraštaja stanovništva. Godine 1948. prirodni priraštaj je iznosio 20.9 odsto, a 2003. godine 3,9 odsto. Ovaj problem se jedino može popraviti povećanjem dodataka na djecu (primjer Francuska).
Malo gdje u Evropi piramida stanovništva izgleda kao u Crnoj Gori. Skoro je jednako novorođenih i djece do 5 godina i onih od 80 – 85 godina. U grupi od 1- 19 godina, 1931. godine je bilo 46,3 odsto stanovništva, a 2003. godine 28,8 odsto. U grupi preko 60 godina bilo je 1931. godine 9,8 odsto, a 2003 godine 17,2 odsto.Progres se najbolje vidi po procentu nepismenih – 1953. je bio 30 odsto, a 2003. godine 2,3 odsto. Godine 2003, sa srednjom, višom i visokom školom je bilo 50,1 odsto stanovništva, što Crnu Goru svrstava u razvijenije zemlje.Promjena nacionalnog sastava stanovništva je u Crnoj Gori je jedinstven slučaj u Evropi. Godine 1948. kada se prvi put u popisne liste unosi nacionalnost, u Crnoj Gori je Crnogoraca 90,7 odsto, Srba 1,8 odsto. Čak je i 1981. godine Srba svega 3,3 odsto, da bi između 1991. godine i 2003. godine procenat Srba narastao sa 9 odsto na 32 odsto. Po popisu 2011. godine u Crnoj Gori je Srba bilo 28,7 odsto. Svakodnevno čujete na srpskim televizijama da se u Opštini Nikšić na popisu 2011. većina građana izjasnila da su po nacionalnosti Srbi, a istina je da je na pet popisa poslije II svjetskog rata bilo stalno jedan do dva odsto, a da je po popisu 2011. godine bilo 23,6 odsto onih koji su se izjasnili da su Srbi. Ako Srbi Crnogorce smatraju svojim, zašto je bitno isticati procente onih koji se izjašnjavaju kao Srbi? Ja sam i u vrijeme SFRJ predlagao da se iz popisa stanovništva izbaci izjašnjavanje po nacionalnoj pripadnost, već samo po vjeri i državnoj pripadnosti, jer to samo izaziva netrpeljivost i neslogu. Interesantan je podatak, da je pored velikog broja odseljenih iz Crne Gore, dosta veliki broj i onih koji su doseljeni u Crnu Goru. Godine 2003. takvih je u Crnoj Gori bilo 68.689 ili 11,1 odsto! Propadanje sela: Ubrzana deruralizacija dovela je do propadanja sela. U Crnoj Gori je 2003. godine bilo 1.229 naselja od kojih je samo 25 sa više od 3000 stanovnika, naselja do 100 stanovnika ima 605, a do 500 stanovnika 1004 naselja, preko 1000 stanovnika ima 78 naselja.
U Francuskoj nema naselja ispod 3000 stanovnika. Istorija privrednog razvoja Crne Gore je dosta obrađena u djelima O. Blagojevića, S Medenice, Ž. Bulajića, M. Đurovića, B. Marovića i drugih. Godine 1948. u Crnoj Gori je od poljoprivrede živjelo 75,8 odsto stanovništva. Te godine i pored drastičnog uništenja stoke u II svjetskom ratu, bilo 1.146.827 komada stoke (929.000 komada sitne stoke). Pogrešna je bila odluka o zabrani držanja koza (1946). Danas se broj stoke u Crnoj Gori kreće oko 250 hiljada komada. Umjesto ekstenzivnog i polunomadskog stočarenja sve više se razvijaju novi, kvalitetniji oblici uzgoja stoke, što je dobro, ali su veliki prostori planinskih visoravni istočnije od Nikšića (Lukavice, Krnovo, Konjsko), velikim dijelom ljeti nepokošeni i malo iskorišćeni, a tako je i sa Durmitorskim krajem, Sinjajevinom, Bjelasicom, Prokletijama i drugim krajevima. Podaci da je u Kraljevini Jugoslaviji, poslije I svjetskog rata, kada je izbrisan svaki pomen Crne Gore, od uplaćene ratne odštetea od strane Njemačke, namijenjene Crnoj Gori, 95 odsto zadržano u Beogradu, da je na prostoru današnje Crne Gore 1939. godine ukupno bilo 1.355 industrijskih radnika, da je te godine u Crnoj Gori bilo na 1.000 stanovnika sedam puta manje radnih mjesta nego u takođe ekonomski zaostaloj Makedoniji, a 28 puta manje nego u Srbiji, dovoljno govore o položaju Crne Gore u Kraljevini Jugoslaviji. Crnogorci su bili predodređeni da se sele na Kosovo, radi zaštite Srba od Albanaca, kako je to jednom prilikom u Podgorici javno saopštio akademik Vasa Čubrilović, naglašavajući da je to bio njegov predlog. Suvišno bi bilo ovdje detaljnije govoriti o društvenom i privrednom razvoju Crne Gore poslije II svjetskog rata, ali je sigurno da bez NOB i socijalne revolucije, bez ogromnih žrtava i zasluga pojedinaca i velikog dijela naroda, u jedinstvenom masovnom ustanku i četvorogodišnje borbe Crnogoraca u II svjetskom ratu, Crna Gora se nikada ne bi oslobodila.
U svakom drugom državnom obliku Jugoslavije poslije II svjetskog rata, osim u socijalizmu, Crna Gora bi trajno bila zabačeni i nerazvijeni dio Jugoslavije. Industrijalizacija: Istina je da su poslije rata veća preduzeća podizana prema planu Jugoslavije, a ne samo za potrebe Crne Gore. Podizanje Željezare, je dio opšteg strateškog plana (broj od 7500 zaposlenih u toj fabrici, umjesto 1000, je bilo nastojanje da se što više ljudi zaposli u državnim ili društvenim preduzećima, što se svakako negativno odrazilo na produktivnost. To je bila karakteristika mnogih preduzeća i ustanova. Lociranje Kombinata aluminijuma u Zetskoj ravnici, a ne bliže rudnicima i energetskim izvorima, je politički rezon, a ne ekonomski. Greška se nije mogla ispraviti ukidanjem Kombinata, jer bi to bila ogromna šteta. U vrijeme postojanja SFRJ podignuto mnogo objekata od ogromnog znaćaja za dalji razvoj Crne Gorte: Jadranska cesta (završena 1965) je donijela dobrobit Crnogorskom primorju i Crnoj Gori, pruga Beograd – Bar (finansirana oko oko 90% iz saveznih sredstava) imala je ogroman značaj za razvoj Srbije i Crne Gore. Luka Bar (kapacitet pretovara do 5 miliona t) je podignuta za potrebe Jugoslavije, ali je preorijentacija već ustaljenih tokova pretovara roba teško mijenjala pravac. Dakle, Crna Gora je za 55 godina razvoja u SFRJ doživjela privredni i društveni preporod i svestrani napredak, ali je i dalje ostala jedan od najnerazvijenih dijelova SFRJ.
Društveni i privredni razvoj odvijao se tako kao da će Crna Gora, uz Bosnu i Hercegovinu, Metohiju i Kosovo, kao nerazvijeni djelovi Jugoslavije, stalno zavisiti od dotacije. Međutim, već od 1965. godine dotacije su drastično smanjivane. U privrednom razvoju Crne Gore s pravom je dat prioritet razvoju turizma, saobraćaja, uslužnih djelatnosti. Potrebno je stimulisati razvoj svega što u tim djelatnostima omogućava povećanje zaposlenosti radne snage i donosi profit. Na svaku visoku crnogorsku planinu treba podignimo uspinjaču i više manjih centara zimskih sportova. Sigurno je da razvoj energetike mora biti u prvom planu. Zaštitimo trajno kanjon Tare, Od Mojkovca do Šćepan polja, a na svim ostalim rijekama pravimo akumulaciona jezera i HE. Svakako je potrebno obezbjediti i da u akumulacijama jezerima i ljeti voda ostane na visokom nivou kako bi se na njima mogao razvijati turizam. Sigurno je da se znatan broj stanovništva mora vratiti poljoprivredi. Modernoj poljoprivredi, kakvu dans ima veliki dio država u kojima je nacionalni dohodak po stanovniku i dest puta veći nego u Crnoj Gori. Uzore za razvoj moderne poljoprivrede i tranzitnog turizma treba tražiti u alpskim i mediteranskim zemljama. Pomorstvo mora dobiti svoje mjesto koje mu je decenijama u Crnoj Gori pripadalo. S pravom je dat prioritet gradnji auto-puta Bar – Boljari. U Prostornom planu Crne Gore do 2020. godine, predviđena je gradnja brzoga puta (četiri trake) Podgorica – Nikšić – Sarajevo. To je najbrža veza sa srdnjom Evropom.
Izgradnja željezničke pruge Nikšić – Ploče, malo bi koštala u odnosu na ono što bi donijela. U privrenom razvoju Crne Gore mora se prioritetno naći mogućnost da se otvaraju manja i srednja industrijska preduzeća. Neriješen status DANU, PEN kluba, CDNK, CPC: U oblasti obrazovanja, na svim nivoima, izostaje briga o školovanju kadrova za potrebe bržeg razvoja Crne Gore. Školstvo i kulturne djelatnosti moraju biti nosioci afirmacije državnosti Crne Gore, ravnopravnosti građana i nacionalnog identiteta Crnogoraca i drugih naroda u Crnoj Gori. Instituti na pojedinim fakuletima moraju se formirati i postati centri razvoja nauka. Malo je vrijednih naučnih dostignuća u Crnoj Gori. Magistri i doktori nauka obično se zadovoljavaju stečenim zvanjem, a to nije dovoljno. Problem je i način dodjele sredstava za naučne programe. Neriješen je status DANU, Pen kluba, Crnogorskog društva nezavisnih književnika, CPC. Do kada će biti tako? U DANU su istaknuti kulturni i naučni stvaraoci, koji su svojim brojnim naučnim djelima i kulturnim ostvarenjima mnogo doprinijeli osvetljavnju naučne istine o Crnoj Gori. Veliki je njihov doprinos rasvjetljavanju mnogih pitanja od značaja za postojanje i dalji razvoj nezavisne Crne Gore. Nije ta akademija formirana bez odluke vlasti. Pokušaj spajanja CANU i DANU, silom zakona nije dobro sproveden. Bilo je neophodno, prije donošenja zakona, postići dogovor među naučnicima i kulturnim stvaraocima dvije akademije. Ne opravdava to ispoljenu drskost i nepoštovanje osnovnih namjera zakona od strane CANU. Umjesto da ta akademija postane temeljni naučni stub državnosti Crne Gore, ova instucija nastavlja da postoji samo radi zadovoljavanja potreba njenih članova i posebno njenog rukovodećeg vrha.
Pored razvoja geografskih i istorijskih nauka vrlo je važan doprinos identitetu države Crne Gore i njenih naroda, objavljivanje tri toma Istorije crnogorske književnosti , čiji su autori N. Kilibarda, R. Rotković i M. Nikčević. U svakoj oblasti društvenog života, posebno u obrazovanju, hitno treba uvesti sistem ocjenjivanja i nagrađivanja po uspjehu i radu nastavnog kadra. Ubrzano se povećava autoritet sudstva i svih državnih intitucija, što je od posebnog značaja za budućnost zemlje. Crna Gora je ekološka država, priroda je očuvana i dosta zaštićena. Posebno mjesto u zaštiti prirode imaju nacionalni parkovi Crne Gore, kao i drugi zaštićeni prostori koji predstavljaju dragulj jedinstvene prirode. Politička opterećenost znatnog broja stanovnika Crne Gore je i dalje odnos Srbije prema Crnoj Gori i obratno. Ta pitanja se na zlonamjeran način stalno pokreću od strane pojedinih sredstava informisanja, a posebno od SPC. Crna Gora se ubrzano kreće ka članstvu u Evropskoj Zajednici. Mir i srećna budućnost joj najviše zavise od ulaska u Atlanski savez. Neophodnost takvog puta Crne Gore, kao i svih zemalja u okruženju, najbolje pokazuju zbivanja na Bliskom istoku, u Makedoniji, Kosovu i Bosni i Hercegovini.
*autorski tekst prof. emeritusa dr Branka Radojičića, redovnog člana DANU